Programma 5: Economie en Mienskip

We hebben te maken met een hoge inflatie door stijgende grondstoffenprijzen en hogere energie- en personeelskosten. Hoge inflatie kan verschillende negatieve gevolgen hebben op de economie, zoals vermindering van de koopkracht, onzekerheid op de markten en een toenemende ongelijkheid. Het bruto binnenlands product (bbp) is in het eerste kwartaal van 2023 met 0,7 procent gedaald ten opzichte van het vierde kwartaal van 2022 (bron: CBS). 

Waar het lijkt alsof  de banen voor het oprapen liggen, geldt dit niet voor iedereen. Dat moet anders. We zien ook een steeds grotere druk op de arbeidsmarkt. Het aantal banen in Fryslân is nog nooit zo groot geweest en de werkloosheid is laag. Tegelijkertijd hebben we in Fryslân te maken met een negatieve demografische ontwikkeling. De verwachting is dat het aantal inwoners in de provincie in 2050 2% lager is dan in 2022 en de potentiële beroepsbevolking (15-75 jarigen) in 2050 met ruim 11% is afgenomen ten opzichte van 2023. De afnemende beroepsbevolking zorgt voor extra druk op de toch al krappe arbeidsmarkt. Daarbij komt dat de Friese bevolking vergrijst, wat tot een grotere zorgvraag leidt. De balans tussen verzorgeconomie en verdienvermogen moet daarom bewaakt worden  (bron: Dashboard Werkgelegenheid)

De noodzaak voor het verminderen van de milieudruk van materiaalgebruik wordt steeds groter. We hebben daar als provincie een voorbeeldfunctie. Er zijn steeds meer bijzondere grondstoffen nodig voor bijvoorbeeld elektrische auto's, windmolens en elektronica. Deze afhankelijkheid van andere landen kan de energietransitie in gevaar brengen (bron: o.a. website circulair Friesland).  

Sociale economische vitaliteit wordt in de discussie rondom ruimtelijke ordening ook een steeds belangrijker thema.  De balans tussen economie en ecologie wordt een belangrijke discussie voor het invullen van de ruimte. Ook om de vitaliteit op het platteland te borgen.  (bron: o.a. Fries Programma Landelijk Gebied (FPLG))

Taakvrijheid 
De taakvrijheid op het economische domein is groot. Voor het stimuleren van kennis en innovatie door provincies bestaat geen wettelijk kader. Er is sprake van volledig autonoom beleid (maar wel een provinciale kerntaak).

Rolvrijheid 
Vanwege het volledig autonome karakter van onze bemoeienissen met de regionale economie is ook de rolvrijheid in principe groot. We werken ons beleid, ambities en doelen regionaal uit met het IPF (Innovatiepact Fryslân) en VCF (Vereniging Circulair Fryslân)  en noordelijk vanuit de Regionale Innovatie Strategie Smart Specialisation (RIS3) en landelijk vanuit de Kennis- en Innovatie Agenda. Ook vervullen we hierin een voorbeeldrol, door zelf zoveel mogelijk circulair in te kopen en een stimulerende rol als launching customer voor innovatieve en/of circulaire experimenten.  

Toelichting
De begrote lasten dalen van 2023 naar 2024 met ca. € 18 mln. De meeste tijdelijke budgetten zijn toegekend voor de periode 2019-2023 . Na 2023 zijn er voor deze budgetten geen middelen meer beschikbaar. Voor 2024 is er nog voor ca € 8,5 mln. beschikbaar aan tijdelijke budgetten als Water circulair, Continuering Wetsus Bedrijventerreinen en Brede Welvaart. Verder zijn er nog tijdelijke middelen beschikbaar voor het ondersteunen van clusterorganisaties. Binnen beleidsveld Economie zijn er enkel structurele budgetten Deelnemersbijdrage NOM (€ 208.000), Agenda Economie (€ 675.000) en Bedrijvencontactdagen (€ 14.000). Tot en met 2026 bestaan de begrote baten uit bijdragen/declaraties op Europese projecten (Interreg) en ontvangsten van de deelnemende partijen aan Europa Pact Fryslân (€ 988.000). De samenwerking EPF is tot en met 2024 in de begroting opgenomen hetgeen verklaart dat er na 2024 vrijwel geen baten meer begroot zijn. 
De cofinancieringsmiddelen EZ/EFRO en Interreg zijn opgenomen in programma 7 (Provinciefinanciën) en worden op projectbasis grotendeels ingezet in beleidsveld 5.1 Economie. 

 Onderstaande voorstellen uit het bestuursakkoord zijn verwerkt in bovenstaande tabel.

Algemeen:
De gastvrijheidssector is een sector die verweven is met vele andere opgaven en de afgelopen jaren heeft aangetoond veerkrachtig en flexibel te zijn. Het bewustzijn dat toerisme niet langer een doel op zich is (met economische waarde en aantal bezoekers als dominant uitgangspunt) maar een middel om brede welvaart te realiseren (1) groeit: de missie waar we in 2020 mee gestart zijn (“Friese inwoners hebben profijt van een slimme groei van het toerisme in onze provincie”) wordt steeds breder gedragen, zowel binnen als buiten Fryslân. 

Ontwikkelingen:

• Het aantal bezoekers in Fryslân groeit nog steeds, ondanks een kleine dip in 2020 en 2021 i.v.m. de wereldwijde uitbraak van corona, en is inmiddels weer op het peil van de jaren voor corona (2). Naar verwachting zal in de komende jaren het aantal bezoekers blijven groeien. Ook verwachten we verschuivingen in de samenstelling van de doelgroep, onder andere door vergrijzing en veranderend reisgedrag (3).
• Het aantal bezoekers uit eigen land is sterk gegroeid in 2021 (vs. 2020) (2). De herontdekking van eigen land (onder invloed van de coronapandemie) in combinatie met de opkomst van vliegschaamte en een verschuivingen van maatschappelijke waarden kunnen ervoor zorgen dat Nederlanders in de toekomst meer in eigen land zullen verblijven. Ook groeit het belang van mogelijkheden voor Friezen om in hun eigen omgeving te kunnen recreëren (4).
• Door deze druk op ruimte en landschap wordt bestemmingsmanagement des te belangrijker (5). Actief sturen op bestemmingen zorgt er voor dat de druk van bezoekers op een locatie acceptabel blijft.
• De sector is gevoelig voor conjunctuurschommelingen en het herstel na de coronamaatregelen is broos, onder andere door inflatie en stijgende bedrijfskosten. Er is een grote ambitie tot verduurzaming en vitaler maken van de sector maar de mogelijkheden voor investeringen in innovatie en verduurzaming zijn op korte termijn beperkt (7).
• De komende jaren is sprake van toenemende druk op de beschikbare ruimte. De gastvrijheidssector kan hier als ambassadeur en “mede-mogelijkmaker” van belevingskwaliteit een belangrijke rol in spelen (6). Hiervoor is het nodig om huidige voorzieningen op peil en breed beschikbaar te houden. Daarnaast is het belangrijk dat de recreatieve & toeristische belangen en de kansen die de sector biedt integraal meegewogen worden bij toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen. De Gebruiksvisie Waterrecreatie Fryslân 2050 vormt hierbij al een praktisch en waardevol instrument.
• De druk op arbeidsmarkt blijft groot en tekorten zullen blijven bestaan (7), onder andere door vergrijzing, gebrekkige ontwikkelmogelijkheden, aard en imago van de sector. Het blijven opleiden en vasthouden van werknemers in de sector vraagt continue aandacht. 
• Er is groeiende aandacht voor toegankelijke toerisme- & recreatiemogelijkheden en het bereikbaar houden van voorzieningen voor de bevolking met kleinere beurs en beperkingen

1)    Zie landelijke visie Perspectief 2030 van NBTC (Nederlandse Bond voor Toerisme en Congressen)
2)    Bezoekersmonitor Gastvrij Fryslân, data afkomstig van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), uit de Statistiek Logiesaccommodaties (SLA).
3)    Rapport ‘Cijfers internationale bezoekers Nederland – maart 2022’, NBTC
4)    Rapportage ‘Maatschappelijke waarde van toerisme en recreatie’, CELTH
5)    ‘Leidraad Bestemmingsmanagement’, NBTC
6)    Inspiratienota ‘Elk landschap in Overijssel is óók een vrijetijdslandschap!’ – in opdracht van provincie Overijssel en Gastvrij Overijssel
7)    Rapportage ‘Gastvrijheidssector Friesland in maatschappelijke context’, Fries Sociaal Planbureau, maart 2023

Taakvrijheid:
Binnen het gastvrijheidsdomein is de taakvrijheid groot. Voor het stimuleren van toerisme en recreatie door provincies bestaat geen wettelijk kader en is daardoor volledig autonoom beleid.  De activiteiten binnen gastvrijheidseconomie worden wel als provinciale kerntaak gezien en zijn een mix van smalle en brede kerntaken. Binnen de ‘smalle’ kerntaken vallen taken en/of (co)financiering van van netwerkvorming, innovatie & verduurzaming, het completeren van dagrecreatieve netwerken en het ruimtelijk mogelijk maken van waterrecreatie, verblijfsaccommodaties en dagrecreatie. Het promoten van het toeristisch bezoek aan Fryslân is een onomstreden kerntaak, alsmede deelname aan de GR “Recreatieschap Marrekrite”. Eveneens wordt gezorgd voor toegankelijke en betrouwbare data om bovenstaande activiteiten te ondersteunen en monitoren. 

Rolvrijheid:
Vanwege het volledig autonome karakter van onze bemoeienissen met de gastvrijheidseconomie is ook de rolvrijheid in principe groot. Echter, door Europese wetgeving en subsidieregelingen en de marktmeestertaak van Rijk en Europa liggen sommige provinciale rollen (bijvoorbeeld medefinancier, ondersteuning projectontwikkeling) meer voor de hand dan andere. 
Momenteel vervullen we een stimulerende rol door enkele instellingen structureel te ondersteunen. Daarnaast is sprake van een faciliterende en uitvoerende rol, waarin we de sector bijeen brengen in een innovatief samenwerkingsverband (triple helix-netwerk) om gezamenlijk uitvoering te geven aan de opgaven uit het uitvoeringsprogramma. Tot slot vervullende we een toetsende en kaderstellende rol als het gaat om het ruimtelijk mogelijk maken van initiatieven op het gebied van recreatie & toerisme. 

Toelichting

De budgetten van beleidsveld 5.2 bestaan vanaf 2024 voor € 3,0 mln. uit structurele budgetten, waaronder budgetten zonder budgetvrijheid voor de gemeenschappelijke regeling Marrekrite (€ 0,8 mln.) en de budgetsubsidie aan Merk Fryslân (€ 0,8 mln.). Er is budgetvrijheid op de structurele budgetten voor Slimme groei (€ 1,2 mln.) en Data (€ 0,1 mln.).

De tijdelijke middelen van beleidsveld 5.2 bestaan in 2023 voor € 3,4 mln. uit middelen die gekoppeld zijn aan beleidsnota-periode t/m 2023, waaronder een tijdelijke verhoging van de budgetsubsidie aan Merk Fryslân (€ 1,3 mln.), Slimme groei (€ 0,8 mln.), Vitale waterrecreatie (€ 0,6 mln.), Dagrecreatieve netwerken (€ 0,5 mln.) en Data op orde (€ 0,2 mln.). Vanaf 2024 zijn deze middelen niet meer beschikbaar. Vanuit het bestuursakkoord komt er, cf. onderstaande tabel, in de periode 2024-2027 € 4,0 mln. beschikbaar voor dit beleidsveld.

De overige € 7,1 mln. in 2023 zijn middelen gekoppeld aan specifieke projecten met elk hun eigen looptijd. Vanwege overeenkomsten met derden is er geen budgetvrijheid op deze budgetten: Investeringsagenda Oostelijke poort merengebied (€ 1,5 mln. alleen nog in 2023), Investeringsagenda Oudega (€ 1,3 mln. in 2023 aflopend naar € 0 in 2027), Actieplan vitale logiesaccommodaties (€ 1,3 mln. alleen nog in 2023) en Beleefcentrum Afsluitdijk (€ 1 mln. in 2023, € 1,4 mln. in 2024 en vanaf 2025 € 0,2 mln.). Ook is er door openstaande subsidieplafonds geen budgetvrijheid op de budgetten Structuurversterking gastvrijheidssector (€ 0,7 mln. coronabudget, alleen nog in 2023) en Verduurzaming groepsaccommodaties (€ 0,5 mln. deels coronabudget, alleen nog in 2023). Er is nog wel budgetvrijheid op het tijdelijke budget Beleefcentra en rondgangen Friese bedrijven (€ 0,8 mln. alleen nog in 2023).

 Onderstaande voorstellen uit het bestuursakkoord zijn verwerkt in bovenstaande tabel.

Een bloeiend cultureel leven dat zorgt voor beweging in de Friese samenleving. "Yn strjitten, op pleinen, yn greiden, op marren, yn tsjerken, teäters, skoallen en musea litte wy sjen hokker moaie ferhalen Fryslân herberget". 

Taal
Er is een nieuwe Bestjoersôfspraak Fryske Taal en Kultuer (BFTK) afgesloten met het Rijk voor de periode 2024-2028. In de BFTK zijn de afspraken en ambities vastgelegd voor de Friese taal en cultuur en onderwijs. De overkoepelde doelstelling is om de vitaliteit van het Fries te versterken. Het gebruik van het Fries door de inwoners, Friese organisaties en in de openbare ruimte neemt (zichtbaar) toe. Taalplan Frysk 2030 zorgt voor verbetering van het aanbod Friese taal en cultuur op de scholen waardoor in 2030 alle scholen in het Friese taalgebied die onder de WPO en WVO vallen de kerndoelen (verstaan, spreken, lezen en schrijven) op voldoende niveau aanbieden. Daarnaast wordt een doorgaande leerlijn Frysk gecreëerd om leerlingen van pjut oant promovendus in aanraking te laten komen met de Fryske taal en cultuur.  Leeuwarden UNESCO City of Literature en Taalproductiehuis stimuleren het literaire klimaat in Fryslân waardoor aantrekkelijke literatuur voor jong tot oud, in nieuwe en traditionele vormen wordt ontwikkeld om ontlezing en laaggeletterdheid tegen te gaan.

Cultuur 
De ontwikkelingen die in de gehele maatschappij spelen raken de culturele wereld extra hard.  Door de energiecrisis, de noodzaak tot verduurzaming, de krapte op de arbeidsmarkt en – meer algemeen – de stijgende inflatie krijgen culturele organisaties  te maken met stijgende productiekosten. Desondanks zien we veerkracht bij instellingen, professionele en amateurmakers. Steeds meer (nieuwe) bezoekers weten de weg terug te vinden.  

Wij willen inzetten op een robuuste basisinfrastructuur. We willen meer geld uit landelijke en Europese fondsen en subsidieregelingen naar Fryslan halen. 

Erfgoed
Ons erfgoed bepaalt in hoge mate de kwaliteit van onze leefomgeving en onze identiteit, draagt zo bij aan brede welvaart, leefbaarheid, recreatie en toerisme. Of het nu archieven, musea, geschiedenisonderzoek, terpen, monumenten, dorpsgezichten, archeologie of cultuurlandschappen zijn: samen vertellen zij het Ferhaal fan Fryslân.

Erfgoed krijgt een steeds grotere rol in het ruimtelijke domein.  Via de Omgevingsvisie De Romte Diele is erfgoed op verschillende manieren geborgd en zal het nog verder geborgd moeten worden. Erfgoed is één van de leidende principes voor de grote ruimtelijke transities die eraan komen, namelijk als onderdeel van het principe “omgevingskwaliteiten als ontwerpbasis”. Via het spoor van de NOVEX zal de omgevingsvisie worden aangepast. Via het Programma Landschap (4.1) zal de uitvoering verder worden uitgewerkt.

Ook de erfgoedsector wordt hard geraakt door de energiecrisis, de inflatie en tekorten aan bouwmaterialen en (technisch) personeel. Daardoor lopen de kosten en de uitvoeringstijd van onderhoud, restauratie en herbestemming op. Tot slot zien we in de nasleep van corona dat de ontkerkelijking sneller gaat dan voorspeld. Met name de middelgrote kerken komen daardoor versneld leeg te staan. Deze kerken zijn doorgaans te groot voor herbestemming van woonhuizen (zoals met 80% van kleinere kerken al gebeurd is). Dit vraagt extra inzet van de provincie omdat er een groter beroep wordt gedaan op onze laagrentelening en subsidieregeling monumenten. De transitie van de landbouw, schaalvergroting en bevolkingskrimp en de stikstofcrisis, gecombineerd met de onderhoudstoestand maakt ook de boerderij tot een kwetsbare categorie. Iedere maand komen er acht boerderijen leeg te staan.  

Sport
Het sportbeleid van de provincie is gericht op breedtesport, Fryske Sporten, talentontwikkeling en topsport. We willen bereiken dat iedereen die dat wil de mogelijkheid heeft om te bewegen en te sporten. We streven daarbij een veilig en inclusief sportklimaat na: ongeacht opvattingen en afkomst moet iedereen zich welkom voelen om mee te doen met sporten/ bewegen, al of niet in verenigingsvorm.  

Steeds meer Friezen die graag sporten doen dat minder vaak via de sportvereniging. Er is steeds meer sprake van een on-demand-cultuur waarin mensen zelf bepalen wanneer, waar en met wie ze sporten. De sportbranche en de gezondheidszorg groeien steeds mee naar elkaar toe. Digitale technologieën worden steeds belangrijker bij sport. 

Thialf

De provincie draagt als grootaandeelhouder jaarlijks bij aan de exploitatie van Thialf. Daarnaast zet de provincie zich met andere betrokkenen in om Thialf langjarig als (top)sportlocatie voor het schaatsen en andere ijssporten te behouden. In 2024 zal de energiehub van Thialf volledig operationeel zijn. Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport bekostigt deze voorziening die de energiekosten laag houdt. De provincie heeft in 2023 gezorgd voor de voorfinanciering.

Taakvrijheid
De inzet van de provincie Fryslân op het gebied van Friese taal en cultuur is een wettelijke taak, onder andere gebaseerd op de afspraken die vastgelegd zijn in het Europees Handvest voor regionale talen en talen van minderheden, het Kaderverdrag voor de bescherming van nationale minderheden en de Wet Gebrûk Fryske Taal. Het  is de gezamenlijke verantwoordelijkheid van het Rijk en de provincie om de Friese taal en cultuur te beschermen en te bevorderen. 

De inzet van de provincie Fryslân op gebied van erfgoed behelst wettelijke taken en IPO kerntaken smal. Verder liggen er diverse bestuursovereenkomsten met OC&W en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Zowel de taak- als rolvrijheid is daarmee beperkt.

Sportbeleid is autonoom beleid. We hebben geen wettelijke taken op dit terrein. Omdat ondersteuning van sport niet als provinciale kerntaak wordt gezien, zijn vrijwel alle activiteiten op dit terrein onder een brede opvatting van kerntaken geplaatst. De enige uitzondering hierop vormt de ondersteuning van de Friese cultuursporten (keatsen, fierljeppen, Frysk damjen en skûtsjesilen).  

De provinciale taakvrijheid op het vlak van cultuur is groot. Op basis van de Wet stelsel openbare blibliotheekvoorzieningen hoort de provincie te zorgen voor een provinciale ondersteuningsinstelling voor de bibliotheken. Voor Fryslân is dit Fers.  Verder is het provinciaal cultuurbeleid autonoom beleid, waarbij cultuur wel is aangemerkt als een provinciale kerntaak. Daarbinnen zijn provincies met name verantwoordelijk zijn voor het in stand houden van een culturele infrastructuur van (boven)provinciaal belang. Dan gaat het om de grotere culturele instellingen die voor een aantrekkelijk regionaal voorzieningenniveau cruciaal zijn. Daarnaast worden provincies een taak toegedicht bij het waarborgen van diversiteit en spreiding van cultureel aanbod. 

Rolvrijheid 
De rolvrijheid voor de Friese taal is beperkt omdat de provincie bovengenoemde afspraken moet nakomen.
De rolvrijheid voor erfgoed is beperkt, zie de tekst bij taakvrijheid.
De rolvrijheid voor Sport is beperkt, zie de tekst bij taakvrijheid. 

Over de rolverdeling tussen verschillende overheidslagen is voor kunst en cultuur weinig wettelijk vastgelegd. Dat zorgt ervoor dat er verschillen bestaan in rolopvatting tussen diverse provincies. Om meer houvast te hebben, heeft het IPO in 2022 het adviesrapport De rol van de provincie in het culturele bestel laten opstellen. Daarin worden negen rollen onderscheiden die provincies op het gebied van cultuur in kunnen nemen. Ze variëren van een zeer beperkte rolopvatting (als uitvoerder van wettelijke taken) naar een zeer ruime (bv. als ‘durfinvesteerder’ in grote nieuwe initiatieven). De provincie Fryslân neemt op dit moment al deze rollen in meerdere of mindere mate op zich en heeft dus een brede rolopvatting.

Toelichting

De budgetten van beleidsveld 5.3 bestaan voor € 32,6 mln. uit structurele budgetten. Vanaf 2026 is er een daling van € 1,6 mln. Dit  betreft de Stelpost brede kunstinfrastructuur/Fries vanuit Zero Based Budgetting. Deze moet nog nader ingevuld worden. De € 32,6 mln. kent vanwege budgetinstellingen en subsidieplafonds weinig budgetvrijheid en valt uiteen in:

• € 14,7 mln. voor Taal, waaronder de bijdrages aan Tresoar, Fryske Akademy (incl. rijksbijdrage) en Omrop Fryslân en de middelen voor de taalinfrastructuur, Fries in het onderwijs en taalregelingen.
• € 12,9 mln. voor Cultuur, waaronder de bijdrages aan Fers, Keunstwurk en de middelen voor de musea- en kunstinfrastructuur.
• € 3,3 mln. voor Erfgoed, waaronder de bijdrage aan het archeologisch depot Nuis en de middelen voor de erfgoedinfrastructuur en de monumentenregeling.
• € 1,3 mln. voor Sport, waaronder de bijdrages aan Sport Fryslân en de instellingen Fryske sporten.
• € 0,4 mln. overig, waaronder de bijdrage aan Tresoar i.v.m. de decentralisatie van de provinciale archieven.

(NB. De € 0,6 mln. compensatie voor Thialf voor de Dienst van Algemeen Economisch Belang die Thialf is opgelegd staat begroot in programma 7, Provinciefinanciën).

De tijdelijke middelen voor deze vier onderwerpen zijn gekoppeld aan de beleidsnota's Nij Poadium (Taal, Cultuur, Erfgoed) en Altyd Priis (Sport), beide met een looptijd t/m 2024. Deze middelen dalen van € 18,2 mln. in 2023 naar € 9,4 mln. in 2024 en naar € 0 in 2025. Dit betreffen de budgetten met budgetvrijheid o.a. Sichtberens fan it Frysk, Taalplan 2030, de tijdelijke cofinanciering bij de rijksmiddelen voor de monumentenregeling en breedtesport. En de budgetten zonder budgetvrijheid o.a. LF2028, de tijdelijke dekking van een deel van de kunstinfrastructuur, de stimuleringsregeling cultuur, rijksmiddelen (SPUK) Verbreding en vernieuwing cultuur,  Erfgoeddeal K(l)eigoed en Zwembad De Welle. In 2025 is er nog € 0,35 mln. begroot met budgetvrijheid voor de kerndoelen Frysk (vertraagd vanwege de koppeling met het opstellen van de landelijke kerndoelen, waar ook vertraging is) en zonder budgetvrijheid € 0,15 mln. voor de Erfgoeddeal Greppellân. Vanuit het bestuursakkoord komt er, cf. onderstaande tabel, in de jaren 2025-2028 € 34,7 mln. beschikbaar voor dit beleidsveld.

 Onderstaande voorstellen uit het bestuursakkoord zijn verwerkt in bovenstaande tabel.

De aandacht voor de regionale leefbaarheid is met het rapport 'Elke regio telt' van de drie adviesraden Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli), de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) en de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) versterkt in 2023.  Op basis hiervan zien we kansen om zaken als het ontschotten van rijksbudgetten bespreekbaar te maken om de kansengelijkheid op het platteland te vergroten. Ook is er in het rapport van de WUR (Leefbaarheid op het platteland: uiteenlopen van idylles en werkelijkheden, Wageningen University & Research) over de leefbaarheid op het platteland aandacht gegeven aan een ontwikkeling die wij ook signaleren. De achteruitgang van leefbaarheid op het platteland ontstaat soms door een keten van effecten na het sluiten van een voorziening. Denk bijvoorbeeld aan het verdwijnen van een (basis-) school die gevestigd is in een multifunctioneel centrum. Dit kan uiteindelijk ook leiden tot sluiting van het MFC. Hiermee verdwijnt niet alleen een ontmoetingsruimte, maar ook werkgelegenheid in een dorp.

We zien hiermee een politieke trend die aantoont dat het rijk wordt uitgedaagd om (1) bij kabinetsbeslissingen meer rekening te houden met de maatschappelijke consequenties voor de regio die met deze beslissingen gepaard gaan en (2) de investeringsongelijkheid tussen Randstad en regio ongedaan te maken.  Op basis hiervan kunnen we concluderen dat we meer vanuit een integrale blik naar toekomstbestendige voorzieningen moeten kijken.

Het is goed dat die aandacht er nu is, want we zien dat de leefbaarheid onder druk staat. Dit wordt mede veroorzaakt door de dubbele vergrijzing en ontgroening. Er is bijvoorbeeld een afname van het aantal vrijwillige mantelzorgers. Maar ook op de arbeidsmarkt zie je de eerste effecten van personeelstekorten in bepaalde beroepsgroepen.  Om die leefbaarheid op peil te houden is het belangrijk dat maatschappelijke voorzieningen bereikbaar blijven. Ook is het goed om een goede regionale spreiding van deze voorzieningen te realiseren en/of vast te houden. 

Naast deze vergrijzing en ontgroening, zien wij aan de andere kant een andere demografische ontwikkeling; De migratie is sinds de jaren 70 nog nooit zo hoog geweest. Van bevolkingskrimp is in die zin geen sprake meer. Maar de aandachtspunten die de krimp aan onze provincie als regio gaf zijn onverminderd actueel. Het zorgt wel voor andere uitdagingen waar de provincie een coördinerende en faciliterende rol kan en moet spelen. Deze migratie heeft bijvoorbeeld ook effect op de leefomgeving en de eisen die daaraan gesteld worden op het gebied van inclusie en participatie. We krijgen regelmatig signalen uit de samenleving dat de LHBT mienskip extra aandacht vraagt. Bovendien raakt leefbaarheid nauw aan het thema wonen, waar het gaat om de kwaliteit van de leefomgeving, de zogenaamde zachte kant van wonen.

De veranderde tijdsgeest zorgt ook dat we zien dat mensen steeds meer zaken zelf op willen pakken, initiatieven van onderop. Maar ook de 'right to challenge' zal vaker gehanteerd worden. Het is belangrijk dat we hier als provincie op aan blijven sluiten en helder hebben welke rol we daarin willen en kunnen hebben. Daarbij moeten we oog hebben voor het gat dat er tussen leef- en systeemwereld bestaat. De ondersteuning doen we onder andere ook door een bijdrage te leveren aan de lopende en nieuwe regiodeals. Zie hiervoor ook paragraaf 10 Samenwerkingsverbanden.

Taakvrijheid
Op het terrein van leefomgeving/leefbaarheid kent de provincie een aanzienlijke taakvrijheid. Los van de bestuurstafel Seker en Sûn die een antwoord is op de wettelijke taak om te zorgen voor een raad van de volksgezondheid, zijn de taken voor het overige leefbaarheidsbeleid vooral autonoom.

Rolvrijheid
Op het terrein van leefbaarheid werken we intensief samen met gemeenten  in o.a regiodeals. We blijven investeren in de leefbaarheid van dorpen, buurten en wijken in onze provincie. Voor de ondersteuning komt één loket dat makkelijk te vinden en te bereiken is.  Daarnaast zetten we het  Iepen Mienskipsfûns voort waarbij we aandacht hebben voor  'Lytse Mienskipsinisjativen',  evenementen en festivals. 

Toelichting

De budgetten van beleidsveld 5.4 bestaan voor € 1,8 mln. uit structurele budgetten zonder budgetvrijheid voor de budgetsubsidies aan het Fries Sociaal Planbureau (€ 1,8 mln.) en het Bevrijdingsfestival (€ 49.000,-).

De tijdelijke middelen voor mienskipsinitiatieven (€ 8,9 mln.) eindigen na 2023, waaronder IMF, Leader, DOM's en werkbudget Holwerd aan Zee (de overige middelen voor Holwerd aan Zee zijn voorwaardelijk opgenomen in programma 7). Vanwege openstaande subsidieplafonds en afspraken met derden is er op deze budgetten weinig budgetvrijheid. De middelen voor Regionale samenwerking dalen van € 7,6 mln. in 2023 naar € 1,7 mln. in 2024. In 2026 zijn hiervoor de laatste middelen beschikbaar (€ 0,2 mln.). Hieronder vallen de budgetten zonder budgetvrijheid voor de cofinanciering van het Interregproject GoCore en voor de overeenkomsten Versnellingsagenda Noordoost Fryslân,  Súd Ie, afrondende werkzaamheden Centrale As, ANNO Organisatiekosten en Stuurgroep Lauwersmeer. Van de laatste twee samenwerkingsverbanden zijn wij penvoerder en daarom hebben wij ook de bijdrages van de andere partijen in onze begroting staan. Tot slot is er budgetvrijheid op de budgetten voor Zorg en Spreidingsniveau voorzieningen (€ 1,9 mln. alleen nog in 2023) en voor het in oprichting zijnde Netwerk mienskipsinitiatieven (€ 0,3 mln. in de jaren t/m 2026).  Vanuit het bestuursakkoord komt er, cf. onderstaande tabel, in de jaren 2024-2027 € 29,2 mln. beschikbaar voor dit beleidsveld.

 Onderstaande voorstellen uit het bestuursakkoord zijn verwerkt in bovenstaande tabel.