Programma 3: Natuur en Landbouw

Externe ontwikkelingen

De ontwikkelingen rondom het landelijk gebied staan niet stil. Er komt nogal wat op  Fryslân af. De komende tijd komen er nieuwe landelijke eisen voor onze boeren, de  natuur en het landelijk gebied. Met de uitspraak van de Raad van State over de PAS is de urgente opgave van het stikstofprobleem benadrukt. De stikstofbelasting zorgt voor vermesting en verzuring en vormt in Nederland een belangrijke oorzaak van biodiversiteitsverlies. Er zijn drie landelijke programma's die werken aan het herstel en vergroten van de biodiversiteit, dit zijn: Natuurpact, Programma Natuur en het Fries Programma Landelijk Gebied.

Natuurpact en Programma Natuur
De provincies zijn verantwoordelijk voor de realisatie van de ontwikkeling en het beheer van de natuur. In het Natuurpact zijn de ambities met betrekking tot ontwikkeling en beheer van natuur in Nederland vastgelegd voor de periode tot en met 2027.  O.a. voor de natuurontwikkelopgave, uitvoeren van de Natura 2000-maatregelen, natuurbeheer, agrarische natuurbeheer en weidevogels.  In paragraaf 9 Grote projecten wordt de natuurontwikkelopgave (realisatie van het NatuurNetwerk Nederland (NNN)) toegelicht.  

Aanvullend op het Natuurpact hebben provincies en Rijk als onderdeel van de structurele aanpak stikstof afgesproken om een Programma Natuur op te stellen voor de periode 2021 t/m 2030. Belangrijke hoofdlijn van het Programma Natuur is om condities te realiseren voor een gunstige staat van instandhouding (Svl) van alle soorten en habitats onder de Vogel- en Habitatrichtlijn (VHR). In paragraaf 9 Grote projecten wordt een toelichting op Programma Natuur gegeven.  

Fries Programma Landelijk Gebied (FPLG)
Om landelijk aan de Europese verplichtingen te voldoen is het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) opgezet.  Ons uitgangspunt is dat we de Wet stikstofreductie en natuurverbetering uitvoeren, die stuurt op 2035. Hiervoor is in zomer 2023 het FPLG opgesteld waarin we aangeven hoe we de stikstofproblematiek willen aanpakken. Dit doen wij met elkaar. Met gemeenten, inwoners en bedrijven. Dat is de Fryske aanpak. Wij kunnen het FPLG alleen uitvoeren als hiervoor geld van het Rijk komt.  In paragraaf 9 Grote projecten wordt het FPLG verder toegelicht.

Natuurnetwerk Nederland
In het kader van het Natuurpact is met het Rijk afgesproken dat in 2027 het NatuurNetwerkNederland (NNN) wordt gerealiseerd. Fryslân heeft vanaf 1 januari 2023 nog een opgave van ca. 1600 ha verwerven/functiewijziging en 3600 ha inrichting NNN. Provinciale Staten heeft november 2022  besloten dat er maximaal wordt ingezet om het NNN te realiseren.  Gelet op de beschikbaarheid van geld, menskracht en beschikbaar instrumentarium is gebleken dat niet zonder meer het gehele NNN kan worden gerealiseerd. Vooral het verkrijgen van de benodigde grond dan wel het geïnteresseerd krijgen van grondeigenaren voor natuurbeheer is een cruciale factor voor het slagen van de ambities. En natuurlijk moeten voldoende middelen voorhanden zijn.  Fryslân heeft een realisatiestrategie opgesteld die uitgaat van de realisatie van 750 ha verwerven/functiewijziging en 2000 ha inrichting NNN in 2027. Bij de realisatie van het NNN blijven wij alert dat het NNN niet dezelfde juridische status krijgt als Natura 2000 (het Europese kader). Want dat zorgt voor te veel beperkingen. 

Agenda natuurinclusief
We zien het belang van groen in nabije omgeving steeds meer toenemen in het kader van voorkomen van hittestress, het voorkomen van wateroverlast, en gezondheid in het algemeen. Het Rijk zet dan ook samen met andere overheden, bedrijven, instellingen en burgers samen in op een Agenda Natuurinclusief, die toewerkt naar een natuurinclusieve samenleving. Dit wil zeggen dat in alle delen van de samenleving schade aan natuur wordt voorkomen én de mogelijkheden van natuur benut. 

Natura 2000

De Natura 2000-gebieden vormen een gezamenlijk Europees netwerk van beschermde natuurgebieden. 
Deze gebieden spelen een belangrijke rol bij het realiseren van de VHR-doelen in Fryslân. Voor alle Natura 2000-gebieden zijn specifieke VHR-doelen vastgelegd in zogenoemde aanwijzingsbesluiten.  Doel daarvan is om de beschermde soorten en habitattypen landelijk in een “gunstige staat van instandhouding” te houden en waar nodig te brengen. 

In 2023 zijn als onderdeel van het FPLG natuurdoelanalyses (NDA's) voor de stikstofgevoelige Natura 2000 gebieden opgesteld. In de NDA's wordt een beschrijving gegeven van de huidige staat van instandhouding van de aangewezen habitattypen en -soorten. Op basis van de NDA's worden aanvullende onderzoeken uitgevoerd, monitoringsgegevens verzameld en maatregelen uitgevoerd om naar de gunstige staat van instandhouding te gaan. De NDA's zijn ter consultatie in juni aan de Ecologische Autoriteit aangeboden. 

Het huidige Nederlandse N2000 doelensysteem omvat het landelijke beleid, de aanwijzingsbesluiten en de beheerplannen voor de gebieden. Dit systeem is de afgelopen periode geëvalueerd, en op basis van deze evaluatie vindt nu een actualisatie plaats. Komend jaar wordt hier verder aan gewerkt waarbij het Rijk voortouwnemer is van deze actualisatie. 

Nationale Parken
Nederland telt 21 Nationale Parken. Vier daarvan liggen (geheel of gedeeltelijk) in Fryslân: NP Schiermonnikoog, NP Lauwersmeer, NP Drents-Friese Wold en NP De Âlde Feanen. In 2015 is een landelijk manifest getekend over de doorontwikkeling van Nationale Parken. Momenteel zijn alle Nationale Parken aan het onderzoeken of en op welke wijze zij die doorontwikkeling voor zich zien. Op basis van de uitkomsten van de onderzoeken worden de vervolgstappen bepaald. 

(Agrarisch) natuurbeheer
De provincie voert, in afstemming de natuurbeheerders en de agrarische sector, de regie op het natuurbeheer binnen en buiten het Natuurnetwerk (NNN). Daarnaast wordt invulling gegeven aan de implementatie van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB).  In paragraaf 3.2 wordt uitgebreider ingegaan op het GLB.

Soortenbeleid
Van de soorten zijn de kaders duidelijk of worden duidelijk op het moment dat PS daar een besluit over gaat nemen en daarna de financiering wordt of is geregeld. Zo is het exotenbeleid in december 2022 vastgesteld en staat het ganzenbeleid voor 2023/2024 op de planning. Aandachtspunt bij de ganzen zijn de hoge kosten voor de ganzenvraat van gras. De weidevogels financieren we, net zoals bij de ganzenschade, uit bestaande middelen met aandacht voor het grutto aanvalsplan. 

Taakvrijheid
De provincies zijn verantwoordelijk voor het beheer en de ontwikkeling van het Natuurnetwerk Nederland (NNN) en de meeste Natura 2000-gebieden, het agrarisch natuurbeheer en het soortenbeleid. Op het terrein van natuur zijn veel provinciale taken wettelijk vastgelegd en overwegend verplicht. Hieronder vallen onder meer vergunningverlening, verlenen van ontheffingen en vrijstellingen, het aansturen van faunabeheer- en wildbeheereenheden. Ook dient de provincie te beschikken over een natuurvisie en beheerplannen voor de Natura 2000 gebieden. Op een aantal thema’s heeft de provincie verordenende bevoegdheden.

Rolvrijheid
Veel van de provinciale taken op dit veld bevinden zich dan wel in het kwadrant rechtmatige overheid (vergunningverlening, ontheffingen, toezicht) dan wel dat van de presterende overheid (aankoop, aanleggen en beheer van natuur). Echter, de keuzevrijheid die de provincie heeft in het kiezen van maatregelen voor het voldoen aan de afspraken in het Natuurpact leidt tot enige rolvrijheid. Ten aanzien van de ganzenproblematiek hebben we zelfs veel rolvrijheid.

Op het gebied van natuur neemt de rolvrijheid in de loop der tijd af: als het gaat om begrenzing, aankoop en aanleg beschikken we als provincie over meer vrijheid dan in de beheerfase, waar we gebonden zijn aan landelijke standaardpakketten. 
Daarnaast is een toename gaande op dit veld van activiteiten als samenwerkende of responsieve overheid. Het voorbeeld hiervan is natuurlijk de samenwerking binnen Natuer mei de Mienskip. Maar niet alleen daar. De provinciale rol bij het nieuwe programma natuur, bedoeld om de stikstofuitstoot aan te pakken, zal meer coördinerend zijn in vergelijking met de vooral uitvoerende rol in het natuurpact.  Ook is voorzien dat de provincie straks ‘regievoerder’ zal zijn op de overgangsgebieden rondom natuur. In een reeks aan gebiedsprocessen wordt door het combineren van doelen en middelen geprobeerd op meerdere beleidsvelden vooruitgang te boeken. 

Toelichting

De begrote lasten voor 2024 betreffen voor het grootste gedeelte de middelen voor het uitvoeren van het Natuurpact (€ 45,1 mln. vanuit de reserve Natuurpact, voornamelijk vanuit het provinciefonds en daarnaast € 8,1 structurele provinciale beheergelden). Dit zijn onder andere lasten voor de ontwikkelopgave Natuurnetwerk Nederland en natuurbeheer. Onderdeel van dit bedrag is onze bijdrage aan het IPO voor het Faunafonds voor wat betreft ganzenschade (€ 11,6 mln.). Andere middelen binnen dit programma zijn voor een groot deel bestemd Programma Natuur (€ 14,9 mln.), de Versnellingsvoorstellen (€ 21,8 mln.) en De Nieuwe Afsluitdijk – Vismigratierivier (€ 8,3 mln.).

De begrote baten hebben grotendeels betrekking op inkomsten vanuit het Rijk voor Programma Natuur (€ 14,9 mln.), de Versnellingsvoorstellen (€ 21,8 mln.) en voor De Nieuwe Afsluitdijk – Vismigratierivier (€ 10,8 mln.) en bestaan deels uit subsidies en onttrekking uit de hiervoor bestemde reserve. Deze baten voor de vismigratie staan in kasritme vandaar de fluctuatie over de jaren.

Overschotten of tekorten van de Natuurpactmiddelen worden verrekend met de reserve en hierop wordt de programmering van de uitgaven aangepast. Hierdoor kunnen er fluctuaties ontstaan in de cijfers in bovenstaande tabel, inzicht in de voortgang over de gehele looptijd wordt gegeven in paragraaf 9 Grote projecten – Uitvoering Natuuropgave. In deze paragraaf staat ook meer informatie over Programma Natuur en het FPLG.

 Onderstaande voorstellen uit het bestuursakkoord zijn verwerkt in bovenstaande tabel.

De agrarische sector is voor Fryslân van groot economisch belang zowel voor de werkgelegenheid en export als voor kennisontwikkeling en innovatie. Naast producent van voedsel is de landbouw ook gebruiker en tegelijk de belangrijkste beheerder van het landelijk gebied. De landbouw bepaalt in sterke mate het aanzicht van het landschap, draagt bij aan de biodiversiteit en aan een leefbaar en aantrekkelijk platteland.
De ontwikkelingen van de agrarische sector worden vooral bepaald door Europa en het Rijk. De Europese Commissie heeft het Nationaal Strategisch Plan (NSP), de Nederlandse uitwerking van het Europese Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) voor de periode 2023-2027 in december 2022 goedgekeurd. Met deze goedkeuring zijn middelen beschikbaar gesteld door Europa voor innovatie en verduurzaming van het landelijk gebied en de agrarische sector waarbij inspanningen van boeren op het gebied van biodiversiteit en klimaat sterker beloond worden. De uitvoering van het nationaal strategisch plan verloopt via Rijk en provincies. Provincies hebben de mogelijkheid om subsidies te verstrekken op het gebied van maatregelen over innovatie, kennisoverdracht, investeringen en gebiedsgerichte samenwerking.
Binnen het GLB speelt duurzaamheid, natuurinclusief en vergroening een essentiële rol. De zogenaamde ecoregeling geeft boeren een vergoeding voor het uitvoeren van vergroeningsmaatregelen. Ook de "van boer tot bord"-strategie is gericht op het eerlijk, gezond en milieuvriendelijk maken van voedselsystemen. Het ministerie van Landbouw, natuur en voedselkwaliteit zet in op een omslag naar kringlooplandbouw in 2030. Naast de doelen ten aanzien van stikstofreductie (vastgelegd in de Wet Stikstofreductie en natuurverbetering) worden eveneens doelen op gebied van Klimaat en Water gesteld die grote impact hebben op het landelijk gebied en de agrarische sector. Voor het behalen van deze doelen is een belangrijke rol voor de agrarische sector weggelegd. Hiervoor is het van belang om tot een hernieuwd agrarisch perspectief te komen, al blijkt de afgelopen jaren dat het lastig is om dit concreet te maken. 
Binnen het Fries Programma Landelijk Gebied wil de provincie landbouw en natuur elkaar laten versterken. Er wordt gewerkt aan een toekomstbestendiger landbouw door in het beleid niet de maatregelen centraal te stellen, maar de doelen. Zo'n beleid heeft twee belangrijke voordelen. De agrariërs krijgen zelf de teugels in handen om hun route te bepalen. Hiermee zetten we het ondernemerschap en vakmanschap centraal. Tegelijkertijd heeftde provincie betere garanties voor doelrealisatie en een kosteneffectieve besteding van middelen. Om de vorderingen te meten en te stimuleren zijn verschillende instrumenten beschikbaar.

Visserij
 De visserij is van belang voor Fryslân. Deze sector staat onder druk. Onder meer door Europese ontwikkelingen. Daar is landelijk te weinig aandacht voor. Wij zetten ons in voor onze vissers. Dit doen we richting het Rijk en samen met het Rijk in Europa. Wij zorgen hier dat de infrastructuur op orde is en dat wij in ons economisch beleid aandacht hebben voor de visserij. Het visserijbeleid is voor het grootste deel beleid van de Europese Unie. 

Taakvrijheid
Ten aanzien van landbouw bestaat voor de bezigheden van de provincie geen specifieke wetgeving. Provinciaal landbouwbeleid is autonoom beleid. Wel is er vanuit wetgeving op andere gebieden bemoeienis met de landbouw (natuur, stikstof).
Op het beleidsveld landbouw is geld van derden te vinden, onderverdeeld in Europees Geld (GLB), Regiodeals, de middelen vanuit het Nationaal Programma Landelijk Gebied en overig. De provincie cofinanciert middelen uit het Europese GLB en is regelingseigenaar van een aantal interventies. De Provincie kan middels het openstellingsbesluit sturen op de doelbesteding van deze interventies, zoals bijvoorbeeld duurzame innovatieprojecten en kavelruil.

Rolvrijheid
Op het gebied van landbouw begeven we ons vooral op het pad van de samenwerkende overheid en responsieve overheid. De provincie treedt vanuit de smalle kerntaak met name stimulerend en faciliterend op.
Europa en het Rijk hebben een belangrijke rol in wetgeving op het terrein van landbouw. Onze rol als presterende overheid kan groeien nu wij inzetten om, in relatie tot het FPLG, met de agrarisch sector doelafspraken te gaan maken. Onze rol als rechtmatige overheid kan ook groeien wanneer, in relatie tot het FPLG, met de agrarische sector doelen ruimtelijk worden vastgelegd. Daarbij willen wij landbouwgrond zoveel mogelijk voor de landbouwsector behouden. 

Toelichting

De cofinanciering op de regeling Europese landbouwsubsidies provincie Fryslân 2023-2027 opengestelde maatregelen zijn vanaf 2024 in een realistisch kasritme in de begroting geplaatst. Voor 2024 bestaat de begroting voor € 2 mln. uit opengestelde maatregelen, voor 2025 voor € 4,7 mln. Nieuwe cofinancieringsmiddelen (GLB) zijn opgenomen in programma 7 (Provinciefinanciën). Op basis van openstelling wordt de cofinanciering overgeboekt naar het programma.  De Regiodeal NIL is met een jaar verlengt en eindigt in 2024. Voor 2024 zijn enkel nog middelen in tijdelijke budgetten Potatovalley (betreft Kenniscluster Verzilting in Delta's) en Dutch Dairy (via opgave Economie) beschikbaar. 

 Onderstaande voorstellen uit het bestuursakkoord zijn verwerkt in bovenstaande tabel.